คำสอน สระทอง : ศิลปินผู้สืบสานแพรวากาฬสินธุ์

คำสอน สระทอง ศิลปินผู้สืบสานแพรวากาฬสินธุ์

แพรวากาฬสินธุ์นั้นงดงาม รายละเอียดประณีตบ่งบอกถึงความตั้งใจของคนทำเป็นอย่างมาก ถ้าสังเกตดี ๆ ผ้าแต่ละผืนสอดแทรกด้วยลวดลายที่วิจิตรบรรจง ประกอบไปด้วยลายหลายสิบลาย ที่อยู่บนผ้าผืนนั้น

“แพร หมายถึงผ้า วา คือความยาว แต่ก่อนปู่ย่าตายายเขาเรียกผ้าชิ้นนึงว่า วานึง จะยาวเท่าไรก็เรียก วานึง” คำสอน สระทอง ศิลปินแห่งชาติ ปี พ.ศ. 2559 สาขาทัศนศิลป์ (ประณีตศิลป์-ทอผ้า) อธิบายที่มาของชื่อเรียก ผ้าแพรวา จนเราร้อง “อ๋อ” และเข้าใจที่มาของผ้าแพรวาอันโด่งดัง

คำสอน เป็นศิลปินพื้นบ้านที่คนกาฬสินธุ์เคารพนับถือ ไม่ใช่เพราะว่าเป็นผู้มีชื่อเสียง แต่เพราะฝีไม้ลายมือและความรู้ด้านการทอผ้าแพรวาที่เข้าขั้นบรมครู ทอผ้าแพรวาผืนงามเป็นที่ประจักษ์กันคนที่พบเห็นมาแล้วนับไม่ถ้วน แม่ใหญ่วัย 79 ปี ยังเล่าให้เราฟังอีกว่า ผ้าแพรวานั้นมีมาตั้งแต่สมัยปู่ย่าตายาย ทอให้กันในครัวเรือน ปกติจะให้เป็นผ้าสไบพาดไหล่ใส่ไปงานบุญหรืองานประเพณี ไม่ได้ขายกันแบบสมัยนี้

แต่หลังจากที่พระบาทสมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินีนาถ ในรัชกาลที่ 9 ได้ตามเสด็จในหลวงภูมิพล เยี่ยมราษฎรที่ อ. คำม่วง จ. กาฬสินธุ์ เมื่อปี พ.ศ. 2520 พระองค์ได้รับสั่งว่าผ้าแพรวานั้นสวยงาม ประณีต และเป็นเอกลักษณ์ของคนที่นี่ จึงอยากให้ทอผ้าเพื่อรักษาภูมิปัญญาของบรรพบุรุษเอาไว้ หลังจากนั้นมา คำสอนและพี่น้องชาว อ. คำม่วง จึงมีอาชีพทอผ้าแพรวา และกลายเป็นศิลปินเอกผู้รอบรู้เรื่องผ้าทอภูไทมาจนถึงบัดนี้

ผ้าแพรวานั้นเป็นภูมิปัญชาของชาวภูไท หรือผู้ไทย เป็นชาติพันธุ์ที่อพยพจากตอนเหนือของลาว มาตั้งถิ่นฐานอยู่ในภาคอิสานของไทย ส่วนมากอยู่กันที่ จ. กาฬสินธุ์ อุดรธานี ร้อยเอ็ด และมุกดาหาร จุดเด่นของชาวภูไทนั้นคือเครื่องนุ่งห่ม ที่มีความละเอียด ประณีต และสวยงาม

“ผ้าแพรวา สมัยก่อนนั้นมีสีแดง เป็นสไบพาดไหล่ ใส่กับเสื้อสีดำ สีดำแดงนั้นเป็นเอกลักษณ์ของคนภูไท” คำสอนเล่าที่มาของสีแดงบนผืนผ้า ส่วนลวดลายนั้นก็สืบทอดกันมาแต่บรรพบุรุษ แต่ละบ้านจะมี ผ้าแซ่ว หรือผ้าต้นแบบ เป็นผ้าที่บรรจุลวยลายต่าง ๆ ที่ให้เป็นต้นแบบในการทอผ้าแพรวาแต่ละผืน คำสอนเล่าว่า จะทอลายต่าง ๆ ได้ ก็ต้องมาดูที่ผ้าต้นแบบผืนนี้ จะผิดจะถูกอย่างไร ตรวจสอบได้ที่ผ้าต้นแบบนี้เช่นกัน

เมื่อก่อนแพรวาจะถูกทำเป็นผ้าสไบ เพราะชาวภูไทเชื่อว่าผ้าแพรวานั้นเป็นของสูง จะทำเฉพาะผ้าสไบ เสื้อ แต่ไม่ทำเป็นผ้าซิ่น แต่ปัจจุบันนี้แพรวาไม่ได้เป็นเพียงผ้าสไบพาดไหล่สำหรับหญิงชาวภูไทเท่านั้น เพราะหลังจากที่สมเด็จพระราชินีทรงรับสั่งให้ทอผ้าแพรวา พระองค์ยังทรงให้ทอเป็นผ้าซิ่น จากสีแดงสีเดียว ก็ทรงให้ทอหลายสี เพื่อให้คนทั่วไปได้ใช้ และจับต้องได้ ปัจจุบันจึงมีผ้าแพรวาหลากสี หลากลวดลาย บางลายก็ดูทันสมัยขึ้น คำสอนบอกว่าเป็นเพราะพระมหากรุณาธิคุณของสมเด็จพระราชินี ที่ทำให้เธอมีเช่นทุกวันนี้

ปัจจุบันคำสอนยังทอผ้าถวายสมเด็จพระราชินีอยู่เช่นในอดีต นอกจากทอผ้าแล้ว แม่ใหญ่คำสอนยังเป็นผู้ถ่ายทอดความรู้ของแพรวากาฬสินธุ์สู่รุ่นลูก รุ่นหลาน ดูจากสมุดจดลายประจำตัวมีคนมาขอหยิบยืมไม่ขาดสาย

ถึงแม้แม่ใหญ่คำสอน จะได้เป็นศิลปินแห่งชาติ แต่เธอก็ยังใช้ชีวิตแบบเรียบง่ายอยู่ที่ อ. คำม่วง จากที่เราได้พูดคุยด้วยแล้ว ศิลปินพื้นบ้านท่านนี้ ไม่เพียงแต่มีอัธยาศัยดี แล้วยังเป็นคนยิ้มง่าย ทุกคำพูดเนิบช้าเปี่ยมไปด้วยความสุขที่ได้ใช้ชีวิตอยู่กับการทอผ้า เป็นความโชคดีของพวกเราเหลือเกินที่ได้มีโอกาสเดินทางมาพบปะพูดคุยกับศิลปินผู้มีเสน่ห์ และมีความรู้อย่างแม่ใหญ่คำสอน นอกจากนี้ยังเป็นบุญตาเหลือเกิน ที่ได้มาเห็นผ้าแพรวาที่ความงามของผ้าแต่ละผืน สวยงามเกินจะบรรยายจริง ๆ

ขอขอบคุณ การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย

Gallery

Info